SKARBY KRAKOWSKIEJ KAPITUŁY - KONSERWACJA I EKSPOZYCJA DZIEŁEM UNIWERSYTETU PAPIESKIEGO JANA PAWŁA II W KRAKOWIE

W literaturze przedmiotu czy w źródłach archiwalnych jedwabne obicie służące do dekoracji kapitularza pojawia się w XVII w., kiedy to tkanina nazywana jest "jedwabną tapetą" czy "boazerią z tkaniną wschodnią". Materiały źródłowe dostarczają wielu informacji na temat problemów związanych z użytkowaniem sali, w tym kłopotów dotyczących ogrzewania, zmian w aranżacji przestrzeni, funkcji pomieszczenia, a co za tym idzie licznych prac remontowo-budowlanych odbywających się kolejno na przestrzeni lat. Zapisy te pozwalają wyobrazić sobie, jak przytoczone wydarzenia mogły odbić się na stanie i kondycji zabytkowej tkaniny. Ostatni remont kapitularza, prowadzony był dzięki dofinansowaniu Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa przy dużym udziale wkładu własnego parafii katedralnej i kapituły. Prace te przyczyniły się do odnowienia magazynów i części reprezentacyjnej w tym wystroju wnętrza. Prace konserwatorskie nie objęły jedwabnego obicia, które to zostało odjęte od ścian, zabezpieczone i zdeponowane na terenie parafii katedralnej.

W latach 2017-2020 Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie realizuje projekt związany z konserwacją dziedzictwa kapituły finansowany ze środków unijnych: Konserwacja unikatowych
w skali światowej zabytków związanych z historią Krakowskiej Kapituły Metropolitalnej oraz udostępnienie ich w przestrzeni wystawienniczej w postaci interaktywnej multimedialnej ekspozycji dostosowanej do potrzeb różnorodnych grup docelowych ", Oś 6 Dziedzictwo Regionalne, Działanie 6.1 Rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego, Poddziałanie 6.1.1. Ochrona i opieka nad zabytkami-kierownik dr Natalia Krupa.

Celem bezpośrednim realizacji przedmiotowego projektu jest konserwacja zabytków związanych z historią Krakowskiej Kapituły Katedralnej. Głównym zadaniem jest natomiast finalizacja prac konserwatorskich w Kapitularzu Krakowskiej Kapituły Katedralnej poprzez wykonanie konserwacji tkanin obiciowych ze ścian tego pomieszczenia. Tkaniny obiciowe stanowią niezbędny element wystroju Kapitularza, decydujący o niepowtarzalnym wyglądzie tego pomieszczenia. Proponowana restauracja wymienionych obiektów oraz ponowne zainstalowanie ich na ścianach, przyczynią się do przywrócenia wartości funkcjonalnych oryginalnie zaaranżowanej przestrzeni. Wyjątkowa wartość historyczna i artystyczna tkanin, w połączeniu z koniecznością niezwłocznego podjęcia prac konserwatorskich, finalizujących zabiegi związane z konserwacją i restauracją pomieszczenia Kapitularza świadczą dobitnie o ważności projektu.

Wyjątkowej wartości jedwabne tkaniny dekoracyjne określane jako wyrób włoski datowane są na okres XVII stulecia. Na kompletny stan rzeczowy zabytku składają się 53 bryty tkaniny o różnym wymiarze zainstalowane w drewnianej boazerii. Czterdzieści pasów w kolorze czerwonym i zielonym stanowi bezpośrednie obicie, a pozostałe 13 elementów to ponadwymiarowy fragment materiału, na który składają się makaty (częściowo przeznaczone do skarbca katedralnego), czy też pozostałości po wymianie i przelokowaniu brytów w obrębie obicia.

Stan zachowania tkanin obiciowych jest krytyczny. Na przestrzeni blisko sześciu tysięcy decymetrów kwadratowych znajdują się ubytki i przetarcia sięgające 80% całości powierzchni, co oznacza, że tylko 20% zachowało nienaruszoną strukturę. Tak skomplikowana konserwacja, której bieg dyktuje czas realizacji projektu wymusza wyspecyfikowania najlepszego merytorycznie zespołu, występującego na rynku polskim, samodzielnych konserwatorów, posiadających doświadczenie zawodowe, a nie nabywających doświadczenie w toku prac, gdzie nie ma już miejsca na naukę, eksperymenty czy próby sił. Szeroko zakrojony zespół wykonawców rozpoczął prace nad konserwacją w 2017 roku, od kiedy to na terenie Pracowni Badań i Konserwacji Tkanin Zabytkowych UPJPII realizowane są prace wykonawcze.

Na stan zachowania tkanin wpłynęło wiele złożonych czynników. Wieloletnia ekspozycja tkanin, w bardzo trudnych mikroklimatycznie warunkach, spowodowała rozległe zniszczenia, mechaniczne, a występujące w przeszłości na przestrzeni wielu lat fluktuacje poziomów temperatury i wilgotności wpłynęły na zmiany fizyczne w strukturze materiałów i przyspieszyły proces degradacji. Wpływ czynników kształtujących klimat, tworzących kontekst, w jakim znajdował się obiekt, wiązał się z przyspieszonym procesem starzenia włókien naturalnych. Procesowi temu towarzyszyły stopniowa utrata wytrzymałości oraz elastyczności jedwabiu, który stał się kruchy i łamliwy, nieodporny na czynniki mechaniczne.

Higroskopijne włókna jedwabiu absorbowały zawartą w powietrzu parę wodną, a wraz z nią składniki kurzu i zanieczyszczenia powietrza. Odpowiedź włókien na zmiany zawartej w powietrzu pary wodnej przyczyniły się do zaistniałych uszkodzeń fizycznych obiektu. Nieustanne kurczenie się i rozprężanie włókien jedwabnych przyczyniło się do ich fizycznego osłabienia i "zmęczenia" a w efekcie do deformacji i pękania osnów i wątków. Nagłe, krótkotrwałe skoki poziomu temperatury i wilgotności powietrza, nasłonecznienie, zanieczyszczenia zewnętrzne chemiczne czy organiczne wpłynęły na stopień degradacji włókna. Zachodzące w obrębie struktury materiału zmiany fizyczne doprowadziły natomiast do zauważalnych uszkodzeń mechanicznych w postaci licznych pęknięć i rozdarć delikatnej tkaniny jedwabnej rozpiętej na ścianach.

Zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki czy dwutlenkiem azotu przy podwyższonym poziomie wilgotności względnej były przyczyną korozji atmosferycznej, czego efektem okazało się czernienie srebrnych metalowych blaszek zidentyfikowanych lokalnie w zniszczonej tkaninie.

Niewątpliwie na dzisiejszy stan tkanin wpłynął zaobserwowany proces fotodegradacji przyspieszający proces płowienia tkanin i naturalnego starzenia włókien jedwabiu w procesie fotochemicznego utleniania zawartej w nim fibroiny. Fotoutlenianie spowodowało zapewne zauważalne na całej powierzchni tkaniny odbarwienie barwnika.

Poważnym problemem w ocenie stanu zachowania tkanin były dawne naprawy zidentyfikowane na całej powierzchni obicia ściennego. Nawarstwiające się ściegi naprawcze wskazują, że pośród nich można zidentyfikować co najmniej kilku autorów napraw i co najmniej kilka warstw gęstej sieci tzw. przehaftowań przesłaniających oryginalną tkaninę. Fakt ten był ogniskiem wielu problemów, a brak możliwości oceny faktycznego stanu zachowania tkanin zdecydowanie utrudnił realizację, szacowanie czasu realizacji czy obranie metody prac.

Dlatego też prace odbywają się pod ścisłą kontrolą konserwatorskich służb sprawujących nadzór nad restaurowanymi obiektami, czego efektem są częste komisje konserwatorskie zmierzające do ustaleń programu czy harmonogramu prac wobec prowadzonych działań.

W 2011 roku w Pracowni Konserwacji Tkanin katedry na Wawelu wykonano konserwację trzech brytów w ramach sprawdzenia metody i obranego programu prac. Przeprowadzona konserwacja miała stanowić rodzaj badań pilotażowych, by realizacja całościowa była jak najlepiej zaplanowana i nie wprowadzała niespodzianek wykonawczych w momencie gdy prace konserwatorskie uzależnione są od procesu postępującego w projekcie czasu, gdzie dotacje należy rozliczyć terminowo. Proces oczyszczania tkanin z dawnych napraw ujawnił jednak bardzo trudny stan faktyczny tkaniny oryginalnej wskazując na konieczność dostosowania techniki pracy do stanu zachowania tkaniny indywidualnie względem brytu czy wręcz ekranu ściennego.

Zadaniu związanemu z konserwacją tkanin towarzyszy proces gromadzenia danych w ramach przygotowywanej obszernej dokumentacji konserwatorskiej. Prace badawcze prowadzi zespół Pracowni Badań i Konserwacji Tkanin Zabytkowych UPJPII przy współpracy z podmiotami zewnętrznymi reprezentowanymi przez nowoczesne jednostki badawcze specjalizujące się
w badaniach nad tekstyliami pod nadzorem merytorycznym kierownika projektu dr Natalii Krupy. Proces prowadzenia dokumentacji konserwatorskiej wiążę się z trzema konsekwentnie prowadzonymi dziedzinami badań: dokumentacją rysunkową, dokumentacją fotograficzną, dokumentacją opisową. W toku prowadzonych prac działania te stanowią kluczowy element konserwacji, gdyż od sposobu prowadzenia dokumentacji zależy jakość i ilość przekazanych o zabytku informacji, m.in. o jego wyglądzie, stanie zachowania czy sposobie prowadzenia dawnych napraw.

Konserwacja jest procesem zależnym od dokumentacji, bez niej nie jest możliwe wykonanie kolejno zaplanowanych zabiegów. Rolą dokumentacji jest rejestrowanie faktów na każdym etapie konserwacji, które mogą ulec zatarciu w toku jej prowadzenia (np. usuwanie dawnych praw czy czyszczenie na mokro). Do zadań zespołu należy przede wszystkim wykonywanie: rysunków rekonstrukcji deseni, rysunków tkanin wspomagających montaż, rysunków stratygraficznych, rysunków rozkładu nawarstwień wtórnych, zestawienia materiałów pierwotnych i wtórnych, identyfikacja materiałów - praca realizowana jest przy mikroskopie fluorescencyjnym gdzie analizowana jest każda odpruwana nitka i jej parametry. Całość rekonstruuje historię zabytku
i zmiany zachodzących w jego obrębie na przestrzeni wieków.

Dokumentacji opisowej i rysunkowej towarzyszą zabiegi nowoczesnej digitalizacji z możliwością badania mikrostruktury tkaniny i jej stratygrafii dzięki zastosowaniu mikroskopii cyfrowej, w tym najbardziej nowoczesnego w badaniu tekstyliów zautomatyzowanego mikroskopu cyfrowego Smartzoom współpracującego z oprogramowaniem 3D.

Na tym polu istotnym elementem dokumentacji jest możliwość koordynowania interdyscyplinarnej współpracy naukowej z przedstawicielami nauk ścisłych na drodze cyklicznego wykonywania istotnych dla konserwacji badań wskazujących rozwiązania problemów, umożliwiających dobór odpowiedniej metody pracy czy ukazujących wariantowe podejście do realizacji.

Istotnym elementem finalnym prac konserwatorskich będzie instalacja tkanin w drewnianej boazerii w miejscu pierwotnej ekspozycji. Ponadto opracowanie strategii ochrony dla pomieszczenia Kapitularza. Strategia zarządzania mikroklimatem w pomieszczeniach muzealnych jest obecnie standardem. Poznanie aktualnych i historycznych warunków mikroklimatycznych w oparciu o monitoring pozwala na podejmowanie adekwatnych działań doraźnych i długoterminowych. Umożliwia wytworzenie energooszczędnej i skutecznej strategii zapewnienia warunków sprzyjających bezpiecznemu przechowywaniu i eksponowaniu dzieł sztuki, pozwala także na spełnienie warunków
i zaleceń konserwatorskich, niezbędnych do zabezpieczenia zabytków po procesie konserwacji.

Innymi obiektami których konserwacja przeprowadzona zostanie w ramach projektu są: kapa koronacyjna, dwa ornaty określane jako dar Anny Jagiellonki, ornat biskupa Gamrata i archiwalia. Ponadto przeprowadzone zostaną poważne prace remontowo-budowlane w wybranych częściach, najbardziej tego wymagających, w Domu Długosza.

Efekty projektu udostępnione będą w przestrzeni wystawienniczej za pomocą interaktywnej multimedialnej ekspozycji pod nazwą Skarby Krakowskiej Kapituły – konserwacja i ekspozycja. Wystawa dostosowana będzie do potrzeb różnorodnych grup odbiorców, w tym: dzieci i młodzieży szkolnej, studentów i pracowników naukowych, osób niewidomych i niedowidzących. Stworzenie ekspozycji multimedialnej, na której będzie można obejrzeć zdigitalizowane pomieszczenie Kapitularza wraz z wybranymi zabytkami, pozwoli pokazać znaczenie wkładu Krakowskiej Kapituły Katedralnej w rozwój kultury polskiej i europejskiej. Punktem wyjścia będą zabytki znajdujące się w zbiorach kapituły krakowskiej, które na potrzeby ekspozycji zostaną sfotografowane i udostępnione za pomocą multimediów.

Tekst: Natalia Krupa WHiDK UPJPII w Krakowie